تربیت علوی این چنین است

تعلیم و تربیت کاری پرارج، وقت‌گیر و دیربازده است. شایسته است محققان همت گمارده و نظام تربیتی اسلام را به گونه‌ای سامان یافته و مدون عرضه کنند. هدف این مقاله نشان دادن روش امام علی (علیه السلام) در تربیت می‌باشد.

روش‌های تعلیم و تربیت علوی

مهم‌ترین روش‌های تعلیم و تربیت اسلامی با توجه به آموزه‌های امام علی (علیه السلام) عبارتند از:

تشویق

یکی از تمایلات و نیازهای فطری بشر برای پیمودن راه تعالی و کمال آن است که دیگران به شخصیت و ارزش وجودی او پی ببرند و از او قدرشناسی نمایند. در نامه امیر الم?منین (علیه السلام) به مالک اشتر چنین آمده است: «پس آرزوی سپاهیان را برآور و همواره از آنان ستایش کن و کارهای مهمی که انجام داده‌اند برشمار. زیرا یادآوری کارهای ارزشمند آنان، شجاعان را برمی‌انگیزاند و ترسوها  را به تلاش وامی‌دارد».

تنبیه

امام علی (علیه السلام) تنبیه را به عنوان آخرین راهکار در مورد افرادی که فاسد و بدکارند و سایر روش‌ها مانند پند و نصیحت، ترک معاشرت و ... آن‌ها را به راه نیاورد جائز دانسته است و می‌فرمایند: «آگاه باشید! خداوند مرا به جنگ با سرکشان تجاوزکار، پیمان‌شکنان و فسادکنندگان در زمین فرمان داده است».

بشارت

بشارتی که حضرت علی (علیه السلام) از آن بهره جسته‌اند دامنه گسترده‌ای دارد و تنها در خور انسان‌های برجسته نیست، بلکه نفوس ضعیف را نیز مخاطب ساخته است. این روش با آگاهی دادن از نتایج و ثمرات کارهای خوب به شخص متربی، او را برای انجام عمل مشتاق و پر انگیزه می‌سازد.

انذار

حضرت علی (علیه السلام) مردم را اینچنین انذار می‌کند: «ای مردم! باید که دنیای حرام در چشمانتان از پر کاه خشکیده و تفاله‌های قیچی شده دامداران بی‌ارزش‌تر باشد، از پیشینیان خود پند گیرید و این دنیای فاسد نکوهش‌شده را رها کنید زیرا مشتاقان شیفته‌تر از شما را رها کرد».

محبت

همان طور که یک نهال به مراقبت باغبان نیاز دارد، انسان مایل است به او محبت کنند و خود نیز مایل است به دیگران محبت کند. حضرت علی (علیه السلام) می‌فرمایند: «چون برادرت از تو جدا گردد، تو پیوند دوستی را برقرار کن، اگر روی از تو برگرداند تو مهربانی کن».

تغافل

اگر انسان از امری آگاه باشد که اظهارش عواقب نامطلوبی در پی دارد و خود را به ناآگاهی بزند تغافل کرده است. این کار جزء صفات عالیه انسانی است و منجر به ایجاد عزت نفس می‌شود. قوت‌ها و ضعف‌های فرد هر دو در احساس عزت او دخالت دارند. امام علی (علیه السلام) می‌فرمایند: «از رعیت، آنان را که عیب‌جوترند از خود دور کن؛ زیرا مردم عیوبی دارند که رهبر امت در پنهان داشتن آن از همه سزاوارتر است. پس مبادا چیزی را که بهتر است پنهان بماند، آشکار گردانی و آنچه را هویداست، بپوشانی».

عادت دادن به کارهای نیک

حضرت علی (علیه السلام) فرمودند که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)، هر روز بخشی از اخلاق خود را به من یاد می‌داد و به من امر می‌کرد که از آن پیروی کنم.

روش گذشته‌نگری و عبرت‌گیری

امیرالم?منین (علیه السلام) می‌فرمایند: «ارزش نظریه شخص به اندازه میزان تجربه و شناخت و استفاده از تاریخ گذشتگان است».

تأمل و تدبر در حوادث و رویدادها و تاریخ گذشتگان یکی از روش‌هایی است که باعث آگاهی، بصیرت و بینا شدن انسان می‌شود و در واقع یک نوع حرکت و تحول است.

هم‌نشینی با دانشمندان

حضرت علی (علیه السلام) می‌فرمایند: «بدانید که هم‌نشینی عالم دین و پیروی از اوست که خدا به آن پاداش می‌دهد. اطاعت از عالم حسنات را بیفزاید و سیئات و گناهان را محو سازد و برای م?منان یک ذخیره است، علم برای م?من در زندگی سربلندی و پس از مرگ نیک‌نامی است».

اهداف تعلیم و تربیت

مهم‌ترین اهداف تعلیم و تربیت با توجه به بینش امام علی (علیه السلام) عبارتند از:

تقوای الهی

امیر الم?منین (علیه السلام) می‌فرمایند: «تقوا یعنی پرهیزگاری یا ترس از خدا، قلعه‌ای است محکم از برای کسانی که پناه به سوی او برند».

تقوا باعث می‌شود انسان نفس خود را از گناهان و معاصی حفظ کند و از اینکه در دام خطرناک وسوسه‌های نفسانی بیفتد دوری کند.

همان طور که یک نهال به مراقبت باغبان نیاز دارد، انسان مایل است به او محبت کنند و خود نیز مایل است به دیگران محبت کند. حضرت علی (علیه السلام) می‌فرمایند: «چون برادرت از تو جدا گردد، تو پیوند دوستی را برقرار کن، اگر روی از تو برگرداند تو مهربانی کن»

تلاش و کوشش در امور دنیوی و رفع نیازها

امام علی (علیه السلام) به محمد حنفیه فرمودند: «فرزندم! من به سختی از فقر و احتیاج تو می‌ترسم، پس به خدا از فقر پناه ببر، زیرا فقر دین را ناقص می‌کند، عقل را سراسیمه می‌سازد و کینه را برمی‌انگیزاند».

رشد روحی روانی

حضرت علی (علیه السلام) نه تنها به نیازهای جسمانی مردم توجه داشت بلکه به رفع نیازها و کمبودهای عاطفی و روانی آن‌ها نیز می‌اندیشید. امام علی (علیه السلام) برای تشویق به یادگیری، گوش فرا دادن به دانش مفید را یکی از خصوصیات پرهیزگاران برشمرده و فرموده‌اند: «پرهیزگاران گوش خود را وقف دانشی می‌کنند که به سود آن‌هاست و به فراگیری علم و دانش اشتغال دارند».

عزت نفس

خداوند انسان را به جهت انسان بودنش تکریم نموده و عزیز می‌دارد. اصل عزت یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین اصول در تربیت به شمار می‌رود، زیرا اگر کسی در خود احساس عزت کند حاضر نخواهد شد این سرمایه عظیم الهی را به اندگ مقداری بفروشد بلکه به اعمالی روی می‌آورد که مایه عزت نفس او هستند.

نتیجه

با توجه به آنچه بیان شد به دست می‌آید که انسان‌ها ارزش فوق العاده‌ای در منظر امام علی (علیه السلام) داشته‌اند و ایشان تمامی تلاش خویش را در جهت بهبود هر چه بهتر زندگی مادی و اخروی انسان‌ها به کار می‌گرفتند و تلاش می‌کردند با استفاده از روش‌های مختلف مردم را تربیت کرده و راه خوب زیستن را به آن‌ها آموزش دهند. بهره‌گیری از شیه‌های تربیتی این امام همام می‌تواند ما را در ساختن اجتماعی بهتر یاری رساند.

منبع: مقاله «آموزه‌های امام علی (علیه السلام در تعلیم تربیت)»، مهشید رمضانی،

گمشده م?من!

در میان همه جوامع به خصوص مسلمانان، بزرگانی زندگی می کردند که تجربه ها، حکمت ها و علوم ارزنده خود را در اختیار فرزندان و شاگردانشان به ارمغان گذاشته اند؛ چه بسیار کتبی که سخنان حکیمانه بزرگان را در خود جای داده اند و بر هر انسانی لازم است که به این کتب مراجعه و نیازهای روحی خود را برطرف سازد.

حکمت از نظر حکماء و مفسرین

حکمت در نزد مفسرین، احکام دین است و گویند (یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ) به این معنى اشاره دارد و در نزد حکماء عبارت است از علم به اعیان موجودات به آن نحوى که در واقع مى‏باشند به قدر طاقت بشرى، و بعضى دیگر آن را کلام موافق با حق و واقع تفسیر کرده اند و لقمان را به اعتبار تعریف سوم حکیم خوانده اند و آتیناه الحکمه به این معنى تفسیر شده است.

حکمت در کلام امیرالم?منین علی (علیه السلام)

در کلام امیر آمده است: «الحکمة ضالة الم?من فخذ الحکمة و لو من اهل النّفاق»(1) حکمت گمشده م?من است پس حکمت را فراگیرید گرچه از اهل نفاق باشد، زیرا ملاک ارزیابی گفتار حق و یا باطل، آن است که انسان باید حق را اقتباس و از باطل پرهیز کند.

رسول الله (صلی الله علیه و آله) فرمود: «خذوا الحق من اهل الباطل و لا تاخذوا الباطل من اهل الحق، کونوا نقاد الکلام»(2) حق را از اهل باطل اخذ کنید و باطل را از اهل حق دریافت نکنید، نقاد سخن باشید.

از این روایت چند نکته قابل استفاده می باشد:

1ـ معیار گزینش هر چیزی حق است اگرچه از اهل باطل باشد در نتیجه کلام کسی که اهل اسلام نیست یا چهره مناسبی در اجتماع ندارد، نباید تخطئه شود بلکه باید آن را شنید و مورد محک قرار داد.

2ـ چه بسا افرادی که خود را داعی حق می دانند و کلام باطل می گویند در نتیجه نباید کلام این افراد را بدون تأمل قبول کرد بلکه باید با ملاک های عقلی مورد سنجش قرار داد و بعد از صحت آن را قبول کرد .

3ـ حق ممکن است در دست اهل ناحق باشد لذا اینگونه نیست که همه افکار فرد اهل باطل را ردّ کرد بلکه ممکن است کلام حقی را بگوید.

4ـ در نهایت آنچه خواسته همه انبیا و ادیان الهی است نقاد کلام شدن و جنس شناس شدن است. تکامل و رشد افکار به وسیله نقد کلام صورت می گیرد و در صورتی که آزادی بیان و تفکر نباشد و تنها یک فکر بر جامعه حاکم باشد دیگر چه جای نقد و بررسی کلام خواهد بود.

از این رو فرمودند: «انظر الی ما قال و لاتنظر الی من قال »(3) امام علی (علیه السلام) فرمود: «خذوا الحکمة ولو من المشرکین »(4) حکمت را فرا بگیرید اگرچه از مشرکین باشد. انسان م?من اندیشه های حکیمانه را از هر که باشد فرا می گیرد، حتی اگر مشرک یا منافق باشد.

امیرالم?منین در جای دیگری حکمت را به درخت تشبیه کرده که ثمره آن بر زبان جاری می شود: «الحکمة شجرة تنبت فی القلوب، و تثمر على اللّسان»(5) حکمت درختى است که مى‏روید در دلها و ثمر مى‏دهد بر زبان یعنى حکمت درختى است که در زمین دلها مى‏روید، و ثمرش بر زبان هویدا مى‏گردد و از ثمر حاصل بر زبان حکمت ثابت در قلب دانسته مى‏شود.

پس مراد آن است که حکمت درختى است که محل غرس آن دل است و تخم آن را باید در زمین قلب کاشت، و ثمره اش بر شاخه های زبان پدیدار می شود، و میوه آن درخت را  می توان از شاخه های زبان چید.

حکمت در احادیث و اخبار

امام علی(علیه السلام) در جمعی حضور داشتند و فرزندانش حسن و حسین نیز در آن جمع بودند و حضرت با آنها بحث علمی می فرمود و همچنین س?الاتی از آن دو می پرسید و هر یک از آنان با عباراتی کوتاه جواب های حکیمانه می دادند. سپس حضرت متوجه یکی از اصحاب خود شد و فرمود: عَلِّموا هذِهِ الْحِکمَ أَوْلادَکمْ فَإِنَّها زِیادَةٌ فِی الْعَقْلِ وَ الْحَزْمِ وَ الرَّأی؛(6)این سخنان حکیمانه را به فرزندان خودتان بیاموزید، زیرا موجب تقویت عقل و مآل اندیشی و رأی صائب آنان می گردد.

امام علی (علیه السلام) فرمودند: «عَلَیک بِالْحِکمَةِ فَانَّها الْحُلْیةُ الفاخِرَةُ»(7) بر تو باد به فراگیری حکمت، زیرا که آن لباس گران قیمتی است.

حضرت علی (علیه السلام) فرمودند: «کلُّ شَیءٍ یمُلُّ ما خَلا طَرائِفَ الْحِکمْ»(8) همه چیز ملال آور است، جز ظرایف حکمت ها.

امام علی (علیه السلام) فرمودند: «لَوْ اُلْقِیَتِ الْحِکْمَةُ عَلَى الْجِبَالِ لَقَلْقَلَتْهَا»(9) اگر حکمت را بر کوه‏ها بریزند، آن‏را از جاى مى‏کند، حرکت مى‏دهد.

امام علی(علیه السلام) فرمودند:«مِنْ خَزَائِنِ الْغَیْبِ تَظْهَرُ الْحِکْمَةُ»(10) از خزینه‏هاى غیبى حکمت ظاهر مى‏گردد.

رسول اکرم‏ (صلى الله علیه وآله) مى‏فرماید:«کاد الحکیم اَن یکون نبیا»(11) حکیم نزدیک است که پیامبر باشد.

«من وصیة لقمان لابنه؛ یا بنى تعلّم الحکمة تشرف بها فان الحکمة تدل على الدین و تشرف العبد على الحر و ترفع المسکین على الغنى و تقدم الصغیر على الکبیر...»(12)، از وصایاى لقمان به پسرش است: اى فرزندم حکمت را بیاموز تا بدان شرافت‏یابى، زیرا حکمت به‏سوى دین هدایت مى‏کند و برده را بر آزاد شرافت مى‏بخشد و مسکین را بر ثروتمند برترى مى‏دهد و صغیر را بر کبیر مقدم مى‏دارد.

کلام آخر: 

        حکمت شجریست روید اندر دل تو              گردیده دفین تخم او در گل تو

         چون سیب و بهى پر ثمر و پربار است‏        از شاخ زبان پدید، این حاصل تو

پی نوشتها:

1ـ نهج البلاغه،حکمت77.

2ـ بحارالانوار، ج2، ص 96.

3ـ کنزالعمال، ح 42218.

4ـ بحارالانوار، ج2، ص 97.

5ـ غررالحکم، ج 7، ص 78.

6ـ بحارالانوار، ج 72، ص 194.

7ـ غررالحکم، ص 227.

8ـ غررالحکم، ج 7، ص 79.

9ـ میزان‏الحکمه، ج 2، ص 491.

10ـ همان.

11ـ همان.

12ـ همان.

کتاب غذای روح

1-   همه چیز چون بسیار شود خوار و ارزان گردد ، مگر علم و دانش که هر چه بیشتر شود عزیزتر باشد.

2-   جامعه وقتی فرزانگی و سعادت می یابد که خواندن ، کار روزانه اش باشد.

3-   کتاب معلمی است که بدون عصا و تازیانه ما را تربیت می کند.

4-   کتابِ خوب در حکم رفیق خوب است.

5-   کوشش برای کسب دانش نخستین و یگانه پایه ی فضیلت است.

6-   همه ی اندیشه و گفتار و کردار نیک نتیجه علم و معرفت است و همه ی اندیشه و گفتار و کردار زشت ثمره نادانی.

7-   اطاقِ بدون کتاب مانند جسم بی روح است.

8-   اگر مادر نباشد جسم انسان ساخته نمی شود واگر کتاب نباشد روح بشر پرورش نمی یابد.

9-   بعد از کتب آسمانی شریف ترین و مفیدترین کتاب ها بیوگرافی و شرح حال است.

10-بهترین کتاب آن کتابی است که انسان را به تفکر وادارد و الا به درد پاره کردن هم نمی خورد.

11-جهان کتابی بسیارعالی است ولی کسی که خواندن نمی داند فایده ای از محتوای آن بر نتواند گرفت.

12-چند دقیقه یا چند ساعت از وقت را با مطالعه گذرانیدن یکی از بزرگترین لذایذ روحی انسان است.

13-خواندن، انسان را کامل می کند و سخنرانی و گفتگوی او را حضور ذهن و سرعت انتقال می دهد.

14-کتاب برای جوانان راهنمایی است که آنها را به سوی شرافت و فضیلت می کشاند.

15-مطالعه ی کتاب یعنی تبدیل ساعت های ملامت بار به ساعات لذتبخش .

علم گنجی بی پایان

1-   علم پیشاهنگ عمل است .

2-   دانش بزرگترین گنج است.

3-   به کسی که از او دانش آموخته اید و به کسی که تعلیم می دهید احترام نمایید .

4-   شما با هر بار آموختن ، پنجره ای به دنیایی جدید ، به روی خود می گشایید.

5-    برای کسی که دارای دانش است همه کس طلب آمرزش می کند ؛ حتی ماهی در دریا.

6-    برترین مردم کسی است که بیشتر، سودش به مردم می رسد .

7-   آموزش ، جریان مستمر تغییر است.

8-   نتیجه ی دانش ، عمل را بی ریا انجام دادن است .

9-   علم بدون تکامل اخلاقی خطرناک و نابود کننده است.

10-نتیجه ی دانش ، خداشناسی است .

11-دانشی که به بیان نیاید ، مانند گنجی است که آن را انفاق نکنند .

12-علم بر سر، تاج است و مال برگردن ، غـُل.

13-دانشمند امین خدا در زمین است .

14- برای هر چیز راهی است و راه  بهشت دانش است .

15- کتاب ها باغ های دانشمندانند .

دانش چراغ خرد

1- دانش چراغ خرد و سرچشمه ی فضل است .

2- دانش گنجی است بزرگ که از بین نمی رود .

3- بدترین علم ها دانشی است که به آن عمل نگردد .

4- دانش بدون عمل ، سختی و عذاب است .

5- حلم و شکیبایی گواه بر زیادیِ دانش است .

6- زیبایی دانشمند در عمل کردن به علم است .

7- کسی که به دانش از مردم پیش باشد ، ارزش او بیش باشد .

8- هر کس یک باب علم را از کسی که به او اطمینان دارد یاد بگیرد ، از هزار رکعت نماز فضیلتش بیشتر است .

9- حکیمان گرانمایه ترین ، شکیباترین ، با گذشت ترین و خوشخوترین مردمان هستند .

10- قدرت در دانستن است .

11- دروازه های حکمت و دانش همواره گشوده اند .

12- تحصیلات بهترین اندوخته سن کهولت و پیری است .

13- علم و دانش خود را با دیگران تقسیم کن. این بهترین راه برای باقی گذاشتن نام نیک است.

14- برگ های کتاب به منزله ی بال هایی هستند که روح ما را به عالم نور پرواز می دهند.

15- بهترین کتاب، آن کتاب است که انسان را به تفکر وا دارد، وگرنه ارزش پاره کردن هم ندارد.