گمشده م?من!

در میان همه جوامع به خصوص مسلمانان، بزرگانی زندگی می کردند که تجربه ها، حکمت ها و علوم ارزنده خود را در اختیار فرزندان و شاگردانشان به ارمغان گذاشته اند؛ چه بسیار کتبی که سخنان حکیمانه بزرگان را در خود جای داده اند و بر هر انسانی لازم است که به این کتب مراجعه و نیازهای روحی خود را برطرف سازد.

حکمت از نظر حکماء و مفسرین

حکمت در نزد مفسرین، احکام دین است و گویند (یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ) به این معنى اشاره دارد و در نزد حکماء عبارت است از علم به اعیان موجودات به آن نحوى که در واقع مى‏باشند به قدر طاقت بشرى، و بعضى دیگر آن را کلام موافق با حق و واقع تفسیر کرده اند و لقمان را به اعتبار تعریف سوم حکیم خوانده اند و آتیناه الحکمه به این معنى تفسیر شده است.

حکمت در کلام امیرالم?منین علی (علیه السلام)

در کلام امیر آمده است: «الحکمة ضالة الم?من فخذ الحکمة و لو من اهل النّفاق»(1) حکمت گمشده م?من است پس حکمت را فراگیرید گرچه از اهل نفاق باشد، زیرا ملاک ارزیابی گفتار حق و یا باطل، آن است که انسان باید حق را اقتباس و از باطل پرهیز کند.

رسول الله (صلی الله علیه و آله) فرمود: «خذوا الحق من اهل الباطل و لا تاخذوا الباطل من اهل الحق، کونوا نقاد الکلام»(2) حق را از اهل باطل اخذ کنید و باطل را از اهل حق دریافت نکنید، نقاد سخن باشید.

از این روایت چند نکته قابل استفاده می باشد:

1ـ معیار گزینش هر چیزی حق است اگرچه از اهل باطل باشد در نتیجه کلام کسی که اهل اسلام نیست یا چهره مناسبی در اجتماع ندارد، نباید تخطئه شود بلکه باید آن را شنید و مورد محک قرار داد.

2ـ چه بسا افرادی که خود را داعی حق می دانند و کلام باطل می گویند در نتیجه نباید کلام این افراد را بدون تأمل قبول کرد بلکه باید با ملاک های عقلی مورد سنجش قرار داد و بعد از صحت آن را قبول کرد .

3ـ حق ممکن است در دست اهل ناحق باشد لذا اینگونه نیست که همه افکار فرد اهل باطل را ردّ کرد بلکه ممکن است کلام حقی را بگوید.

4ـ در نهایت آنچه خواسته همه انبیا و ادیان الهی است نقاد کلام شدن و جنس شناس شدن است. تکامل و رشد افکار به وسیله نقد کلام صورت می گیرد و در صورتی که آزادی بیان و تفکر نباشد و تنها یک فکر بر جامعه حاکم باشد دیگر چه جای نقد و بررسی کلام خواهد بود.

از این رو فرمودند: «انظر الی ما قال و لاتنظر الی من قال »(3) امام علی (علیه السلام) فرمود: «خذوا الحکمة ولو من المشرکین »(4) حکمت را فرا بگیرید اگرچه از مشرکین باشد. انسان م?من اندیشه های حکیمانه را از هر که باشد فرا می گیرد، حتی اگر مشرک یا منافق باشد.

امیرالم?منین در جای دیگری حکمت را به درخت تشبیه کرده که ثمره آن بر زبان جاری می شود: «الحکمة شجرة تنبت فی القلوب، و تثمر على اللّسان»(5) حکمت درختى است که مى‏روید در دلها و ثمر مى‏دهد بر زبان یعنى حکمت درختى است که در زمین دلها مى‏روید، و ثمرش بر زبان هویدا مى‏گردد و از ثمر حاصل بر زبان حکمت ثابت در قلب دانسته مى‏شود.

پس مراد آن است که حکمت درختى است که محل غرس آن دل است و تخم آن را باید در زمین قلب کاشت، و ثمره اش بر شاخه های زبان پدیدار می شود، و میوه آن درخت را  می توان از شاخه های زبان چید.

حکمت در احادیث و اخبار

امام علی(علیه السلام) در جمعی حضور داشتند و فرزندانش حسن و حسین نیز در آن جمع بودند و حضرت با آنها بحث علمی می فرمود و همچنین س?الاتی از آن دو می پرسید و هر یک از آنان با عباراتی کوتاه جواب های حکیمانه می دادند. سپس حضرت متوجه یکی از اصحاب خود شد و فرمود: عَلِّموا هذِهِ الْحِکمَ أَوْلادَکمْ فَإِنَّها زِیادَةٌ فِی الْعَقْلِ وَ الْحَزْمِ وَ الرَّأی؛(6)این سخنان حکیمانه را به فرزندان خودتان بیاموزید، زیرا موجب تقویت عقل و مآل اندیشی و رأی صائب آنان می گردد.

امام علی (علیه السلام) فرمودند: «عَلَیک بِالْحِکمَةِ فَانَّها الْحُلْیةُ الفاخِرَةُ»(7) بر تو باد به فراگیری حکمت، زیرا که آن لباس گران قیمتی است.

حضرت علی (علیه السلام) فرمودند: «کلُّ شَیءٍ یمُلُّ ما خَلا طَرائِفَ الْحِکمْ»(8) همه چیز ملال آور است، جز ظرایف حکمت ها.

امام علی (علیه السلام) فرمودند: «لَوْ اُلْقِیَتِ الْحِکْمَةُ عَلَى الْجِبَالِ لَقَلْقَلَتْهَا»(9) اگر حکمت را بر کوه‏ها بریزند، آن‏را از جاى مى‏کند، حرکت مى‏دهد.

امام علی(علیه السلام) فرمودند:«مِنْ خَزَائِنِ الْغَیْبِ تَظْهَرُ الْحِکْمَةُ»(10) از خزینه‏هاى غیبى حکمت ظاهر مى‏گردد.

رسول اکرم‏ (صلى الله علیه وآله) مى‏فرماید:«کاد الحکیم اَن یکون نبیا»(11) حکیم نزدیک است که پیامبر باشد.

«من وصیة لقمان لابنه؛ یا بنى تعلّم الحکمة تشرف بها فان الحکمة تدل على الدین و تشرف العبد على الحر و ترفع المسکین على الغنى و تقدم الصغیر على الکبیر...»(12)، از وصایاى لقمان به پسرش است: اى فرزندم حکمت را بیاموز تا بدان شرافت‏یابى، زیرا حکمت به‏سوى دین هدایت مى‏کند و برده را بر آزاد شرافت مى‏بخشد و مسکین را بر ثروتمند برترى مى‏دهد و صغیر را بر کبیر مقدم مى‏دارد.

کلام آخر: 

        حکمت شجریست روید اندر دل تو              گردیده دفین تخم او در گل تو

         چون سیب و بهى پر ثمر و پربار است‏        از شاخ زبان پدید، این حاصل تو

پی نوشتها:

1ـ نهج البلاغه،حکمت77.

2ـ بحارالانوار، ج2، ص 96.

3ـ کنزالعمال، ح 42218.

4ـ بحارالانوار، ج2، ص 97.

5ـ غررالحکم، ج 7، ص 78.

6ـ بحارالانوار، ج 72، ص 194.

7ـ غررالحکم، ص 227.

8ـ غررالحکم، ج 7، ص 79.

9ـ میزان‏الحکمه، ج 2، ص 491.

10ـ همان.

11ـ همان.

12ـ همان.